فرقه‌گرایی و تأثیر آن بر امنیت ملی عراق طی سال‌های 2003 تا 2024

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 استادیار، گروه علوم سیاسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

3 دانشیار، گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22126/mps.2025.12754.1091

چکیده

فروپاشی رژیم عراق در نتیجۀ یک شوک برون‌زا از سوی نیروهای آمریکایی و ائتلاف تحت رهبری آن جنبۀ عینی به خود گرفت و فرصت تحول و تحقق سازوکارهای تکوین‌‌بخش را برای ساخت عراقی نوین و دموکراتیک پیشِ‌‌روی جامعه و نخبگان جدید قرار نهاد؛ اما ناپایداری نظام هویتی و گسست در سازه‌های تشکیل‌دهندۀ آن سبب شد تا فرقه‌گرایی به‌عنوان یک واقعیت کتمان‌نشدنی بر بدنۀ سیاسی و امنیتی عراق تحمیل شود و با نوع تعاملات و مطالبه‌‌گری‌‌های غیرملی و غیرمدنی نیروهای موجود در سپهر سیاسی کشور، در یک سیر زمانی و به‌تدریج تقویت و فربه‌‌‌تر شود. هدف ‌پژوهش حاضر آن است تا با رمز‌‌گشایی از الگوها و عناصر حاکم بر تعامل و کنش‌‌ورزی بازیگران مختلف عراقی بر مدار ‌فرقه‌‌گرایی، نقش و تأثیر این مؤلفه ‌بر امنیت ملی عراق در دوران پساصدام مورد مداقه قرار گیرد. پرسش اصلی این است که فرقه‌‌گرایی چگونه امنیت ملی در عراق پساصدام (2024-2003) را ‌تضعیف نموده است. در پاسخ، این فرضیه طرح‌‌‌ریزی شده که فرقه‌‌گرایی سیاسی، مذهبی و قومی در عراق در بازۀ سال‌‌های 2003-2024، با دامن زدن به بحران هویتی، عدم وفاق نیروهای سیاسی و مداخلۀ خارجی را به همراه داشته و از این طریق به عنصر تضعیف‌کنندۀ امنیت ملی عراق تبدیل شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که فرقه‌گرایی زمینه‌ساز منازعات حقوقی، سیاسی و اقتصادی در عراق شده و این به‌نوبۀ خود ناکارآمدی نهادی، خیزش تروریسم، فساد و مداخلۀ بازیگران خارجی را به همراه آورده و از این منظر امنیت ملی عراق به مخاطره افتاده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی تهیه شده است. داده‌‌ها نیز با استفاده از شیوۀ فیش‌برداری و بهره‌گیری از منابع و متون فارسی و انگلیسی، پژوهش‌ها و تحقیقات دانشگاهی موجود در کتابخانه‌ها و پایگاه‌های الکترونیک گردآوری شده است. تجزیه و تحلیل داده‌‌ها نیز با استفاده از روش تحلیل محتوا انجام شده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

احمدی‌مقدم، اسماعیل؛ عباس الونداوی، علی جمعه. (1399). «عراق؛ ادیان، طوایف و اقوام، چالش‌های سیاسی و امنیتی». مطالعات راهبردی ناجا، 5(17)، 5-24. https://ensani.ir/fa/article/download/579772
ارغوانی پیرسلامی، فریبرز؛ صالحی، سید جواد؛ عابدی، مرضیه. (1396). «بنیان‌های جامعه‌شناسی گسست در امنیت ملی عراق نوین». مدیریت و پژوهش‌های دفاعی، 145-172. https://journals.ihu.ac.ir/article_204643.html
پورغلامی، طاهره؛ نادرپور، بابک. (1403). «هویت سیاسی فرقه‌ای و ثبات سیاسی در عراق؛ تحلیل مقایسه‌ای عصر صدام و پساصدام». مطالعات بین‌‌المللی، 21(2)، 281-294. https://doi.org/10.22034/isj.2024.407550.2065
حاجی‌یوسفی، امیرمحمد؛ حسین‌زاده، علیرضا. (1397). «شکنندگی دولت و نابسامانی جامعه در عراق؛ بستری برای بحران امنیتی ظهور و گسترش داعش». آفاق امنیت، 11(38)، 35-68. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25381857.1397.11.38.2.7
حق‌پرست، سعید؛ ولی‌پور عتیق، توحید؛ نصیری حامد، رضا. (1402). «موانع و چالش‌های تأثیرگذار در توسعه‌نیافتگی سیاسی عراق پساصدام». مطالعات بنیادین و کاربردی جهان اسلام، 5(3)، 25-48. https://doi.org/10.22034/FASIW.2023.399359.1266
رجبی، محمد؛ کیانی، جواد؛ سعیدی‌راد، آرش. (1399). «ورشکستگی دولت در عراق و پیامدهای آن بر امنیت غرب آسیا». مطالعات خاورمیانه، 27(4)، 95-117. https://cmess.sinaweb.net/article_138785.html
زارعان، احمد؛ معدنی، سعید؛ تاج‌الدینی، محمدباقر. (1397). «موانع پیشِ‌روی روند دولت‌سازی در عراق». تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، 10(35)، 113-140. https://sid.ir/paper/172926/fa
سمیعی اصفهانی، علیرضا؛ نوروزی‌نژاد، جعفر. (1392). «دولت-ملت‌سازی بین‌المللی و خشونت سیاسی در عراق جدید». پژوهش‌نامۀ ایرانی سیاست بین‌الملل، 2(3)، 95-121. https://doi.org/10.22067/jipr.v2i3.44295
کاظمی، حامد؛ دانش‌نیا، فرهاد؛ حاجی‌یوسفی، امیرمحمد. (1402). «اقتصاد سیاسی بازتولید بی‌ثباتی و منازعه در عراق پساصدام». پژوهش‌نامۀ ایرانی سیاست بین‌الملل، 12(1)، 460-488. https://doi.org/10.22067/irlip.2023.73916.1198
کیوان‌حسینی، سید اصغر؛ محفوظیان، سید جمال. (1398). «افراط‌گرایی مذهبی و بحران امنیت انسانی در خاورمیانه، مطالعۀ موردی عراق و سوریه (۲۰۱۸-۲۰۱۴)». پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، ۹(۴)، ۷۳-۹۱. https://priw.ir/article-1-1060-fa.html
References
Ahmad, E. (2020). Resolving and preventing conflict in Iraq: The role of multilevel finance in generating sustainable growth in an oil-rich post-conflict country (CEM Background Paper). World Bank.
Ahmadi Moghaddam, I. & Abbas Alvandavi, A. J. (2021). “Iraq; Religions, tribes and ethnicities, political and security challenges”. Journal of NAJA Strategic Studies, 5(17), 5-24. [In Persian]. https://ensani.ir/fa/article/download/579772
Al-Ali, Z. (2023, March). Ethno-sectarian power-sharing and Iraq’s constitutional development. Chatham House. https://www.chathamhouse.org/2023/03/iraq-20-years-insider-reflections-war-and-its-aftermath/flawed-design-ethno-sectarian-power
Al-Aloosy, M. (2022, August 10). “Iraq: Dangerous landscape for independent journalism”. The Arab Gulf States Institute in Washington. https://agsiw.org/iraq-dangerous-landscape-for-independent-journalism/
Al-Aloosy, M. (2023). “Mediation between Sunni and Shi’a Arabs in Iraq”. Conflict Mediation in the Arab World, 34(4), 382–402. https://doi.org/10.2307/jj.7794637.21
Al-Douri, H. M. A. (2013). “National identity versus sub-identities”. Journal of the Faculty of Foundational Education for Educational and Human Sciences, 14, 297–309.
Al-Musawy, A. M. J.; Shebibb, H. S.; Al-Musawy, H. A. & Bekheet, H. N. (2019). “Corruption and its economic and social impacts on Iraq's economy: Developmental reality”. International Journal of Innovation, Creativity and Change, 8(11), 297–310. https://www.ijicc.net/images/vol8iss11/81119_Musawi_2019_E_R1.pdf
Al‐Qarawee, H. H. (2013). “Sectarian Relations and Socio-Political Conflict in Iraq”. Institute for International Political Studies, Analysis, No. 200. https://www.ispionline.it/sites/default/files/pubblicazioni/analysis_200_2013_0.pdf
Arghavani Pirsalami, F.; Salehi, S. J. & Abedi, M. (2017). “Social Cleavages and Iraq National Security in Post-occupation Era”. Journal of Defensive Researches and Management, 16(85), 145-172. [In Persian]. https://journals.ihu.ac.ir/article_204643.html
BBC World. (2017, September 27). “Iraqi Kurds decisively back independence in referendum”. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-41419633
Blanchard, C. M. (2010). Iraq: Regional perspectives and U.S. policy. DIANE Publishing.
Cheterian, V. (2021). The End of Nation-States? The Arab Spring and Sectarian Conflict in the Middle East. Routledge.
Dawisha, A. (2008). “The unraveling of Iraq: Ethnosectarian preferences and state performance in historical perspective”. The Middle East Journal, 62(2), 219–230. https://doi.org/10.3751/62.2.12
Dodge, T. (2020). “Iraq’s informal consociationalism and its problems”. Studies in Ethnicity and Nationalism, 20(2), 145–152. https://doi.org/10.1111/sena.12330
Dodge, T. (2021). “The failure of peacebuilding in Iraq: The role of consociationalism and political settlements”. Journal of Intervention and Statebuilding, 15(4), 459–475. https://doi.org/10.1080/17502977.2019.1703492
Dodge, T. (2023). Iraq, consociationalism and the incoherence of the state. Nationalism and Ethnic Politics. ISSN 1353-7113.
Foltyn, S. (2022, August 11). “Is Moqtada al-Sadr trying to stage a Jan 6 insurrection in Iraq?” Foreign Policy. https://foreignpolicy.com/2022/08/11/iraq-moqtada-sadr-january-6-insurrection
Gordon, G. (2015, June 5). “Saudi Arabia attacks on Iraq begin”. Washington Institute for Near East Policy. https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/saudi-arabia-attacks-iraq-begin
Haddad, F. (2014). Sectarianism in Iraq: Antagonistic Visions of Unity. Hurst Publishers.
Haddad, F. (2020). Understanding ‘sectarianism’: Sunni-Shi'a relations in the modern Arab world. Hurst & Co.
Hajiyousofi, A. & Hoseinzadeh, A. (2018). “The Fragility of the Iraqi State and the Social Disarray; Paving the Way for the Security Crisis and the Emergence and Expansion of Daesh (ISIS)”. Security Horizons, 11(38), 35-68. [In Persian]. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25381857.1397.11.38.2.7
Hamourtziadou, L. & Bulent, G. (2020). “The promised spring: Death and neoliberalism in Iraq”. Security Dialogues, 11(1), 45–60.
Haqparast, S.; Valipour Atiq, T. & Nasiri Hamed, R. (2023). “Obstacles and challenges influencing the political underdevelopment of Iraq after the overthrow of the Baath party”. The Fundamental and Applied Studies of the Islamic World, 5(3), 25-48. [In Persian]. https://doi.org/10.22034/FASIW.2023.399359.1266
Hinnebusch, R. (2018). The Sectarianization of the Middle East: Transnational Identity Wars and Competitive Interference. Routledge.
International Crisis Group. (2012, September 11). “Turkey: The PKK and a Kurdish settlement”. https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/eastern-mediterranean/turkey/turkey-pkk-and-kurdish-settlement
Ismael, T. Y. & Fuller, M. (2009). “The disintegration of Iraq: The manufacturing and politicization of sectarianism”. International Journal of Contemporary Iraqi Studies, 2(3), 443–473. https://doi.org/10.1386/ijcis.2.3.443_1
Ismael, T. Y. & Ismael, J. S. (2015). Iraq in the twenty-first century: Regime change and the making of a failed state. Routledge.
Jabar, F. A. (2005). The constitution of Iraq: Religious and ethnic relations (Micro Study). Minority Rights and Conflict Prevention, Minority Group International.
Jabar, F. A. (2013). The Shiite Movement in Iraq. Saqi Books.
Jacoby, T. & Neggaz, N. (2018). “Sectarianism in Iraq: the role of the coalition provisional authority”. Critical Studies on Terrorism, 11(3), 478–500. https://doi.org/10.1080/17539153.2018.1487178
Katzman, K. (2015). “Iraq: Politics, security, and U.S. policy” (CRS Report No. RS21968). Congressional Research Service. https://fas.org/sgp/crs/mideast/RS21968.pdf
kazemi, H.; Daneshnia, F. & Hajiyousefi, A. M. (2023). “The Political Economy of Reproducing the instability and conflict in Post-Saddam Iraq”. Iranian Research letter of International Politics, 12(1), 460-488. [In Persian]. https://doi.org/10.22067/irlip.2023.73916.1198
Keivan Hoseini, S. A. & Mahfoozian, S. J. (2020). “Religious extremism and human security crisis in the middle east case study of iraq and syria (2014-2018)”. Political Research in Islamic World, 9(4 ), 73-91. [In Persian]. https://priw.ir/article-1-1060-en.html
Kuoti, Y. (2018). “Anti-corruption efforts in Iraq”. MERI Policy Brief, 4(16). Middle East Research Institute. https://www.meri-k.org/publication/anti-corruption-efforts-in-iraq/
Lewis, B. (1996). The Middle East: A Brief History of the Last 2,000 Years. Scribner.
Looney, R. (2006). “The economics of Iraqi reconstruction. Strategic Insights”. 5(5). https://calhoun.nps.edu/server/api/core/bitstreams/969adc36-4888-436d-92b7-66d8d8e0076a/content
Machlis, E. (2022). “Sunni participation in a Shi‘i-led Iraq: Identity politics and the road to redefining the national ethos”. Studies in Ethnicity and Nationalism, 22(1), 43–62. https://doi.org/10.1111/sena.12378
Mako, S. & Edgar, A. D. (2021). “Evaluating the pitfalls of external statebuilding in post-2003 Iraq (2003–2021)”. Journal of Intervention and Statebuilding, 15(4), 425–440. https://doi.org/10.1080/17502977.2021.1958292
Mansour, R. (2019). Challenges to the post-2003 political order in Iraq. Swedish Institute of International Affairs.
Mansour, R. (2020). “Running out of options: Why Iraq’s elite fails to address protest demands”. The Institute of Regional and International Studies. https://auis.edu.krd/iris/publications/running-out-options-why-iraqs-elite-fails-address-protest-demands
Mohammed, A. J. (2013). “The problem of identity in Iraqi society”. Al-Qadisiyah for Human Sciences, 16(2), 175–193.
Mohammed, H. A. (2012). “The problem of Iraqi national identity”. International Studies, 53, 1–20.
O’Driscoll, D.; Shivan, F.; Lucia, A.; Meray, M. & Amal, B. (2022). Reimagining the social contract in Iraq. Chatham House.
Osman, K. (2015). Sectarianism in Iraq: The Making of State and Nation Since 1920, Routledge. http://dx.doi.org/10.4324/9781315771267
Ouifi, K. (2005). Sectarianism in Iraq: Historical Roots and Contemporary Dynamics. Al-Mesbar Studies and Research Centre.
Pourgholami, T. & Naderpour, B. (2024). “Sectarian Political Identity and Political Stability in Iraq: A Comparative Analysis of the Saddam and Post-Saddam Eras”. International Studies Journal, 21(2), 281-294. [In Persian]. https://doi.org/10.22034/isj.2024.407550.2065
Qaddour, J. (2022). “Iraq's Constitutional Moments and the Institutionalization of Ethno-Sectarianism”. Emory International Law Review. 36(2), 237-285. https://scholarlycommons.law.emory.edu/eilr/vol36/iss2/1
Rajabi, M.; Kiani, J. & Saiedi Rad, A. (2021). “Definition of anti-Americanism, Reasons and forms in the Islamic Republic of Iran”. Middle East Studies, 27(4), 95-117. [In Persian]. https://cmess.sinaweb.net/article_138785.html?lang=en
Rifaat, K. & Kamaran, P. (2021). Preventing violent extremism in Nineveh. Un Ponte Per.
Samiee Esfahani, A. & Noruzi Nejad, J. (2014). “International Nation-State Building and Political Violence in New Iraq”. Iranian Research letter of International Politics, 2(3), 95-121. [In Persian]. https://doi.org/10.22067/jipr.v2i3.44295
Saouli, A. (2012). The Arab State: Dilemmas of Late Formation. Routledge.
Sardar, A.; Erwin, V. V. & Engin, Y. (2022). “Turkish interventions in its near abroad: The case of the Kurdistan Region of Iraq” (CRU Policy Brief). Clingendael Institute.
Smith, A. & Rahman, K. (2019). “Sectarian Politics in Post-2003 Iraq: State-building and Social Transformations”. Journal of Middle Eastern Studies, 45(2), 150-178.
Sullivan, M. (2013). “Maliki’s authoritarian regime”. Middle East Security Report, No. 10. Washington, DC: Institute for the Study of War. 126–128. https://www.understandingwar.org/report/maliki%E2%80%99s-authoritarian-regime
The Arab Weekly. (2022, October 15). “In Iraq, Turkey has no Muslim Brotherhood to serve its agenda”. https://thearabweekly.com/iraq-turkey-has-no-muslim-brotherhood-serve-its-agenda
Tilly, C. (2006). Regimes and Repertoires. University of Chicago Press.
Torvik, R. (2002). “Natural Resources, Rent Seeking and Welfare”. Journal of Development Economics, 67(2), 455–470. https://doi.org/10.1016/S0304-3878(01)00195-X
van den Boogert, M. H., & Maurits, H. (2012). The Ottoman Empire and the Dutch Republic: A History of the Earliest Diplomatic Relations, 1610–1630. Brill.
Wehmeier, S. (Ed.). (2000). Oxford Advanced Learner's Dictionary (6th ed.). Oxford University Press.
Yıldırım, T. & Lan, N. H. (2019). “Beyond sectarian identity politics within the Middle East: The case of rivalry between Iran and Saudi Arabia”. Akademik İncelemeler Dergisi, 14(2), 77–120.
Zahra, S. A.; Mustafa, K. R. & Ayad, Q. G. (2023). “Fragile state and sustainable development: A study of macroeconomic indicators in Iraq”. Res Militaris, 13(1), 1450–1455.
Zangana, A. Q. A. (2014). “National identity in the established Iraqi state: A historical analytical study in the monarchical constitution and the Iraqi constitution”. Journal of Kirkuk University for Human Studies, 9(2), 94–138.
Zarean, A.; Maadani, S. & Tajeddin, M. B. (2018). “Obstacles to the process of state-building in iraq”. Political and International Scientific and Research Quarterly, 10(35), 113-140. [In Persian]. Https://sid.ir/paper/172926/en

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 21 شهریور 1404
  • تاریخ بازنگری: 29 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 31 شهریور 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار